ابعاد شخصیتی معصومان(ع) از جمله امام سجاد چنان گسترده است که در هر بعدی از نیازهای بشری می توان الگوی کاربردی، ارائه و تشنگان هدایت را از سرچشمه های فضایل آنان سیراب کرد. بی شک یکی از مشخصه های بشر از آغاز خلقت تاکنون- و قطعا تا پایان جهان- زندگی جمعی اوست؛ اجتماعی که در آن هرکس براساس استعدادها و نحوه برخورداری از امکانات، موقعیتی می یابد و درتعامل با دیگران نیازمندیهای خود را رفع می کند و درمقابل آن، نیازهای دیگران را برطرف می سازد. اعضای جامعه بشری- که ما هم عضوی از آن هستیم- هیچ کدام به تنهایی توان رفع نیازهای ضروری برای تداوم حیات را ندارند. از این رو با روآوردن به «زندگی جمعی» هرکدام بنابراستعداد و توان خود، بخشی از نیازهای دیگران را تأمین می کند تا در برابر، آنان هم نیازهای وی را رفع کنند. امام سجاد(ع) به خوبی می دانست که بی نیاز مطلق خداست و غیر او، همه به هم نیازمندند. لذا وقتی شنید مردی می گوید: خدایا! مرا از خلق خود بی نیاز کن، فرمود: «لیس هکذا، انما الناس بالناس و لکن قل: اللهم اغننی عن شرار خلقک(1) این گونه نیست، مردم به مردم نیازمندند. اما بگو: خدایا! مرا از مردم بدکیش بی نیاز کن.»
به این دلیل ما باید به یک حقیقت مهم و درعین حال فراموش شده توجه کنیم و آن، حقی است که جامعه (و افراد آن) به دلیل ایفای نقش در تداوم زندگی ما دارند و این، همان حقی که امام زین العابدین(ع) در کنار دو حق دیگر (حق خدا و حق خود) در رساله حقوق از آن یاد می کند و حقوق گروههایی مثل رهبران، زیردستان، خویشان، نیکوکاران و توده های مردم مانند همسایه، رفیق، شریک، سائل و نیازمند و حتی حقوق اموال و... را تذکر می دهد. و از همین جایگاه است که انسانها جهت ادای این حقوق موظف به «خدمت» به هم هستند. در واقع اسلام باید با این دید دقیق وعمیق، خاستگاه «خدمت به خلق» را «حق خلق» می داند و معتقد است مردم باید خادم هم باشند چون به گردن هم حق دارند.این حق گاه چنان روشن است که مردم را به پاسخگویی متقابل وادار می کند، مانند حق پدر، معلم، و گاه به واسطه و پنهان است مانند حق نیازمندان، مستضعفان و... که با دقت در زنجیره اجتماع می توان حقوق آنها را نسبت به خود کشف کرد و آنگاه است که خدمت به آنان نیز ضروری می شود.
درک این تحلیل وقتی راحتتر خواهدشد که بدانیم مردی از امام زین العابدین(ع) درباره «حق معلوم» در آیه شریفه «والذین فی اموالهم حق معلوم للسائل والمحروم» (2) سؤال کرد و امام فرمود: «حق معلوم، چیزی است که شخص از مال خود بیرون می کند و آن غیر از زکات و صدقه واجب است» آن مرد پرسید: با این مال چه بکند؟ امام فرمود: «به آن صله رحم می کند و به ضعیفان کمک می نماید و رنج ایشان را برطرف می سازد و یا به برادر دینی اش محبت می کند و گرفتاری او رابرطرف می سازد.» (3)
امام سجاد(ع) با تعابیر دیگر نیز این پیوند و علقه اجتماعی بشر به هم را یادآور و «حق خدمت» ناشی از آن را هم متذکر می شود. از جمله با عنوان «برادری مردم» چنین می فرماید: «بئس الاخ یرعاک غنیا و یقطعک فقیرا(4) بد برادری است که در وقت توانگری به تو توجه دارد و در وقت نیازمندی از تو می برد.» براساس برادری دینی و اجتماعی، مؤمنان موظف به رعایت و خدمت به هم هستند و ترک وظیفه امری مذموم شمرده می شود و به معنای ضایع کردن حقوق دیگران است.

1- آثار خدمت به خلق

از نگاه امام سجاد (ع) خدمت به خلق، هم اثر دنیایی دارد ودر معادلات اجتماعی تأثیرگذار است و هم دارای آثار آخروی است. نمونه هایی از هر دوگروه را مرور می کنیم.

الف: آثار خدمت در دنیا

¤ یاری مردم طبیعی ترین اثر خدمت، یاری مددجو و گیرنده خدمت است. امام سجاد(ع) می فرمود: «در دنیا هیچ چیز یاری دهنده تر از نیکی به برادران نیست.»(5)
¤ بقا و فزونی نعمت انسان باید به مقدار اعتدال و به قدر کفاف خرج کند و زیادی اش را برای آخرت بفرستد. زیرا چنین رفتاری باعث بقای بیشتر نعمت گشته و به فزونی نعمت از جانب خدا نزدیک تر و در عاقبت سودمندتر است.» (6)
¤ آقایی و بزرگی در دنیا «ساده الناس فی الدنیا الأسخیاء و ساده الناس فی الأخره الأتقیاء. (7) سروران مردم در دنیا، سخاوتمندان و در آخرت، پرهیزکاران هستند.»«گرامی ترین انسانها نزد مردم، کسی است که زیاد خیرش به آنها برسد و نیازی به آنها نداشته باشد و...» (8)
¤ سرور قلبی خدمت رسان «الکریم یبتهج بفضله و اللئیم یفخر بملکه؛ (9) شخص کریم با بخشندگی خود شادمان است و فرومایه به ثروتش می بالد.»

ب: آثار خدمت در آخرت و نتایج معنوی

امام سجاد(ع) در روایاتی متعدد به آثاری چون: افزایش درجه خدمت رسانان در آخرت (10)، آمرزش گناهان(11)، یاور روز تنگدستی (قیامت) (12)، مقامات و قصرهای بهشتی(13)، پوشش در آخرت(14) و...(15) تصریح می کند.
جهت اختصار، تنها به روایتی از آن حضرت که شرح جامع از آثار اخروی خدمت را بیان می نماید، توجه می کنیم: ابوحمزه ثمالی از امام علی بن الحسین(ع) چنین نقل کرد:
«من قصی لأخیه حاجه فبحاجه الله بدأ...؛ کسی که یک حاجت برادرش را برآورد خداوند صد حاجت او را برآورد. کسی که اندوهی را از دل برادرش بردارد، خداوند اندوه روز قیامت را از او برطرف سازد؛ هر قدر هم که زیاد باشد.و هرکس برادرش را که در مقابل ستمکار قرار گرفته است، یاری دهد، خدا او را هنگام عبور از صراط یاری می کند، در وقتی که قدمها می لغزد. و کسی که به دنبال نیاز برادر مؤمنش برود و با برآوردن حاجتش او را شاد کند، چنان است که رسول خدا را مسرور کرده است. و هرکس او را سیراب کند، خدا او را از شراب سر به مهر بهشتی سیراب می سازد و هرکس گرسنگی او را با طعام برطرف کند، خدا او را از میوه های بهشتی سیر می کند. و هرکس برهنگی او را بپوشاند خدا او را با جامه های زربافت و حریر می پوشاند. و اگر با اینکه برهنه نیست او را لباس بپوشاند پیوسته در حفظ خدا است تا هنگامی که نخی از آن جامه برتن او باشد. و کسی که کار مهم برادرش را کفایت کند، خداوند پسران بهشتی را خدمتگزار او می سازد و کسی که او را بر مرکبی سوار کند، خدا او را در قیامت برناقه ای بهشتی سوار می کند که فرشتگان به آن می بالند. و هرکس مؤمنی را هنگام مردنش دفن کند، گویا او را از ولادت تا مرگ پوشانده است. و هرکس او را همسری دهد که مایه انس و آرامش باشد، خداوند برای او در قبر مونسی به شکل محبوب ترین افراد خانواده اش قرار می دهد و کسی که برادر مؤمن بیمارش را عیادت کند، فرشتگان دور او را می گیرند و دعا می کنند تا وقتی که از آنجا بیرون رود و به او می گویند: «خوشا به حالت و بهشت گوارایت! به خدا سوگند برآوردن حاجت مؤمن در پیشگاه خدا محبوب تر از دو ماه روزه پی درپی با اعتکاف آن دو ماه در ماه حرام است.(16)
چنان که مشاهده می شود، امام سجاد(ع) در شرح آثار معنوی و اخروی خدمت به مؤمن، انواع متنوعی از خدمت را هم برشمرده است؛ از خدمت مالی تا آبرویی و از خدمت روحی تا غریزی و این نشانگر آن است که خدمت در تمام ابعاد آن مورد توجه است و تنها در امور اقتصادی و کمک های مادی به نیازمندان خلاصه نمی شود.

2- آثار ترک خدمت

¤ پشیمانی، نزول بلا، پرده دری ابوخالد کابلی می گفت: شنیدم که امام زین العابدین (ع) می فرمود:
«از گناهانی که پشیمانی به بار می آورد... ترک صله رحم به حدی که احساس خویشاوندی نکند.... از گناهانی که باعث نزول بلا می شود، به فریاد مظلوم نرسیدن و کمک نکردن به ستمدیدگان... است... از گناهانی که پرده حیا را می درد... نزدیک نشدن به خدای عزوجل با نیکوکاری و صدقه و سنگدلی بر اهل فقر و تهیدستان و ستم به یتیم و بیوه زنان و دست رد به سینه سائل زدن هنگام شب است.» (17)
¤ نزول بلایی مثل یعقوب امامی که دیدگاهش این باشد که خداوند هیچ سائلی را باز نمی گرداند «یا من لایرد سائله و لا یخیب آمله... (18)، ای خدایی که سائلی را برنمی گرداند و آرزومندی را ناامید نمی کند. ای آن که درگاهش به روی درخواست کنندگان باز و پرده درش از مقابل امیدواران برداشته است...» خود نیز در برخورد با نیازمندان می کوشد چنین صفتی را کسب کند. از این رو ابوحمزه ثمالی (ثابت) می گفت: روز جمعه ای نماز صبح را با امام زین العابدین (ع) به جا آوردم. امام به سوی منزل رفت. من هم با ایشان بودم. وقتی به منزل رسیدیم، یکی از خادمه ها را صدا زد و فرمود: «امروز روز جمعه است؛ هر نیازمندی آمد، مبادا رد کنید.» من گفتم: هر سائلی که مستحق نیست! فرمود: «ای ثابت! از آن می ترسم که یکی مستحق باشد و ما به او چیزی ندهیم و رد کنیم و به خانواده ما چیزی فرود آید که به یعقوب و خانواده اش نازل شد. اطعامشان کنید.» (19)
¤ نشانه بخل امام سجاد (ع) می فرمود: «از پروردگارم شرم دارم که یکی از برادرانم را ببینم و از خدا برای او بهشت را بخواهم اما از دادن درهم و دینار، بخل ورزم که وقتی قیامت شود، به من گفته شود: اگر بهشت مال تو بود، در دادن آن به مراتب بیشتر از دادن مال، بخل می ورزیدی. (20)
¤ نیامرزیدن همیشگی امام سجاد (ع) فرمود:
کسی که سیر بخوابد و درکنار او مؤمنی گرسنه باشد، خدای متعال به فرشتگان می فرماید: نگاه کنید به این بنده ام که من امر کردم ولی فرمان نبرد و غیرمرا اطاعت کرد. پس من هم او را به عملش واگذاشتم. سوگند به عزت و جلالم هرگز او را نمی آمرزم.»(21)
«کسی که لباس اضافی داشته باشد و بداند در اطرافش مؤمنی به آن نیاز دارد و ندهد، خدا او را به رو در آتش می اندازد.» (22)

3- دعای توفیق خدمت به خلق

امام سجاد (ع) با توجه به ثواب فراوان و آثار دنیوی و اخروی خدمت به خلق، همواره دست به دعا برمی داشت وتوفیق خدمت را از درگاه الهی خواستار می شد. از جمله آنها این دعاهاست.
«اللهم صل علی محمد و آله و... اجر للناس علی یدی الخیر و لاتمحقه بالمن؛ (23) خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و... به دست من کارهای خیر را برای مردم جاری کن و چنان کن که با منت گذاردن من، آن را باطل نسازی».
«خدایا! بر محمد و آل او صلوات بفرست و مرا از اسراف و ولخرجی برکنار دار و راه بذل و بخشش بر مستمندان، با میانه روی و اعتدال در مصرف را به من نشان بده و خوب اداره کردن زندگی را به من بیاموز و به لطف و کرمت از تجمل و اسراف بازم دار و وسایل روزی مرا از راه حلال فراهم کن و مرا به انفاق در راه خیر موفق بدار؛... خدایا! مصاحبت با فقیران را برایم دوست داشتنی ساز و به همنشینی و شکیبایی با آنان یاریم کن.» (24)
خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و جان مرا به زیور بندگان شایسته ات بیارای. و بر من لباس تقوا بپوشان تا بتوانم در راه فضل و کمال را دیگران پیش بیفتم و زیادی مالم را به مستمندان، ایثار کنم...» (25)
4- دعوت و تشویق به خدمت رسانی حضرت زین العابدین (ع) که چنین مشتاقانه از خداوند توفیق برای خود می خواهد، دیگران را نیز متوجه این وظیفه اجتماعی و دینی می سازد و با برشماری ثوابهای زیاد آن، مؤمنان را برای خدمت رسانی بیشتر به هم برمی انگیزد. برخی از تلاشهای حضرت در تبلیغ و ترویج این سنت حسنه را مرور می کنیم:
¤ اهل خیر شوید امام سجاد (ع) به فرزندش امام باقر (ع) می فرمود: «افعل الخیر الی کل من طلبه منک فان کان اهله فقد اصبت موضعه و ان لم یکن بأهل کنت انت اهله؛ (26) هر کس از تو انجام کار خیری را خواست، برایش انجام بده؛ اگر اهلش بود، درست عمل کردی و گرنه تو خوداهل خیر شده ای.»
در تفسیر آیه 15 سوره توبه (... و یقبل التوبه عن عباده و یأخذ الصدقات)؛ «توبه بندگان را می پذیرد و صدقات را می گیرد.» محمد بن مسلم از امام صادق، از امام سجاد (ع) نقل کرد: «در پیشگاه خدا تعهد می کنم که صدقه به دست بنده خدا نمی رسد مگر آنکه پیش از آن در دست خدا قرار بگیرد.»
آن حضرت هرگاه می خواست صدقه بدهد، اول آنچه را در دست داشت، می بوسید. و می بویید، سپس به دست فقرا می داد و می فرمود: «برای هر چیزی فرشته واسطه ای هست، جز صدقه که بی واسطه به دست خدا می رسد.»(27)
¤خوش به حال انفاق گران ابوحمزه ثمالی می گوید: امام علی بن الحسین(ع) فرمود: «خوش به حال کسی که اخلاقی خوش و درونی پاکیزه و نهادی شایسته و ظاهری آراسته دارد؛ زیادی مالش را انفاق می کند و سخن بیهوده را ترک می کند و با مردم منصفانه رفتار می نماید.»(28)
¤درجه خود را ارتقا دهید آن حضرت خطاب به شیعیان می فرمود: «ای شیعیان ما! بهشت دیر یا زود از دست شما نمی رود اما برای ارتقای درجات آن کوشش کنید و بدانید میان شما بالاترین درجات و زیباترین کاخها و سراها و بناها در بهشت از آن کسانی است که در پاسخ دادن به ندای مؤمنان نیکوتر باشند و همدردیشان با فقرای مؤمن بیشتر باشد. بدانید خداوند گاهی یکی از شما را به سبب یک سخن پاک که با برادر تنگدستش بگوید، بیشتر از مسافت یک صدهزار سال که با گامهایش بپیماید، به بهشت نزدیک می کند، اگر چه از عذاب شدگان به آتش جهنم باشد. پس نیکی کردن به برادر خود را کوچک نشمارید زیرا آن نیکی، روزی برای شما سودمند است که هیچ چیز جایش را نمی گیرد.(29)
¤ اطعام نیازمندان ابوحمزه ثمالی می گفت: علی بن حسین(ع) می فرمود:
«هر کس مؤمنی را تا حد سیر شدن غذا بدهد، جز خدا کسی از پاداش اخروی آن خبر ندارد؛ نه فرشته مقرب و نه پیامبر مرسل. (بعد فرمود) از چیزهایی که سبب آمرزش می شود، غذا دادن به فرد مسلمان گرسنه است (و بعد این آیه را تلاوت کرد:) (او اطعام فی یوم ذی مسغبه یتیماً ذا مقربه او مسکیناً ذامتربه )(30) یا اطعام دادن در روز گرسنگی به یتیمی از خویشان یا به تنگدستی نیازمند.»(31)

نمونه هایی برای خدمت

خدمت، اقدامی است که به خاطر ادای حقوق متقابل (مستقیم یا با واسطه) انجام می شود و گسترده ای به وسعت تمام عوامل دخیل در جامعه بشری دارد؛ از انسان تا خدا و از حیوان تا جهان طبیعت، فهرست رساله حقوق امام سجاد(ع) را به یاد آوریم تا به وسعت این گستره، عمیق تر بنگریم؛
«1- حق خدا (تمام حقوق از آن ناشی می شود) 2- حق خود (الف: جوارح: زبان، گوش، چشم، پا، دست، شکم، فرج؛ ب: انفعال و کارها: نماز، روزه، صدقه، قربانی،) 3- حق ائمه (رهبر حکومت، معلم، مالک، همسر، خدمتگزار) 4- حق خویشاوندان و... (مادر، پدر، فرزند، برادر، منعم، (دهنده نعمت آزادی)، آزادکرده، نیکی کننده، اذان گو، پیشنماز، همنشین، همسایه، رفیق، شریک، مال، طلبکار، دوست معاشر، مدعی، فرد مورد ادعا، مشورت کننده، مشورت دهنده، نصیحت خواه، نصیحت کننده، بزرگتر، کوچکتر، سائل، فرد درخواست شونده، فرد خشنودکننده، توده مردم، اهل ذمه) از بین 50مورد، ما به چند مورد اشاره می کنیم که امام سجاد(ع) در مورد خدمت به آنها رهنمودی ارائه فرموده اند.

بایسته هایی برای خدمت شایسته

1- منت نگذاشتن

«به خاطر صدقه ای که داده ای، بر کسی منت نگذار؛ زیرا قدمی به سود خود برداشته ای درصورتی که اگر منت بگذاری، در امان نیستی از اینکه روح او را آزرده و خود را معیوب کرده ای. زیرا این عمل تو دلیل آن است که تو این کار را به خاطر خود نکرده ای، درصورتی که اگر برای خودت می خواستی، بر کسی منت نمی نهادی.» (32)

2-استحکام اعتقاد قبل از خدمت

«حق صدقه و زکاتی که می دهی این است که بدانی آن، پس اندازی است نزد پروردگارت و امانتی است که شاهد نمی خواهد. وقتی چنین باوری داشتی، بر آنچه درنهان به امانت می گذاری، بیشتر اطمینان خواهی داشت تا آنچه آشکارا می دهی. و خود را سزاوار خواهی دید تا آنچه را که می خواهی درنظر دیگران به خدا بسپاری، در نهان بسپاری و درهرحال عنوان رازی نهفته بین تو و او باشد و حتی دراین امانتی که به او می سپاری، از گوشها و چشمها - به دلیل اعتماد بیشتر به اینها و نه به آن جهت که در بازپرداخت امانت به خدا اعتماد نداری- به عنوان شاهد و گواه پشتیبانی نخواهی.» (33)

3-خدمت به تناسب توان

«ان من اخلاق المؤمن الانفاق علی قدر الاقتار و التوسع علی قدر التوسع و انصاف الناس من نفسه...؛ (34) از اخلاق مؤمن انفاق به قدر توان، توسعه دادن به زندگی به قدر گنجایش، و رفتار منصفانه با مردم و... است.

4- خوش رفتاری با خدمت جویان

آن حضرت هرگاه گدایی نزدش می آمد.
می فرمود:«مرحبا بمن یحمل زادی الی الاخره (35) آفرین به کسی که بار مرا به آخرت حمل می کند!»

5-حسن ظن به خدمت جویان

6-خدمت صادقانه

7-کوچک نشمردن خدمت

آن گاه که خدمت به مردم خاستگاهی الهی داشته باشد، حجم آن مهم نخواهد بود بلکه کیفیت خدمت و رعایت خلوص و داشتن رنگ الهی، ارزشمند خواهد بود. از این روی گاه خدمت با یک نگاه و ایجاد آرامش روحی در قلب یک فرد، می تواند خدمتی ارزشمند شمرده شود.لذا امام سجاد (ع) می فرمود: «نظر المؤمن فی وجه اخیه المومن للموده والمحبه عباده (37) نگاه مؤمن به چهره برادر مؤمنش از روی دوستی و محبت، عبادت است.»نهایت ظرافت و دقت نظر امام سجاد(ع) را در این جمله ببینیم که فرمود:«حق کسی که خداوند او را باعث شادی تو کرده و تو را به دست او شاد کرده، این است که اگرواقعاً قصد خوشحال کردن تو را داشت، خدا را شکر کنی و به اندازه کافی از او سپاسگزار باشی و به خاطر آغاز چنین خدمتی از طرف او، متقابلاً تو هم باعث خشنودی او شوی و درصدد جبران برآیی. و اگر قصد نداشت، باز خدا را شکر و سپاس گویی. و بدانی ازجانب خداست که باعث شادی تو شده است و آن شخصی نیز یکی از عوامل نعمتهای خدا بر تو گردیده است. دوست بداری و خیرخواه او باشی زیرا وسایل نعمتهای الهی هرجا باشند، خود موجب برکت هستند، هرچند از روی قصد نباشد...» (38)
به این ترتیب، خدمتگزار نباید به حجم کار توجه کند بلکه هر نوع خدمتی را که در توان دارد، نثار دیگران کند.