فلسفه وجودى امام سجاد در بینش شیعه در دو بعد اصولى نهفته است : 1- تعلیم ، 2- تربیت ؛ زیرا امامت معصومان تداوم بخش رسالت پیامبر - صلى الله علیه وآله - است .

امام همان خطى را دنبال مى کند و همان وظایفى را بر عهده دارد که پیامبر خداوند به وسیله جبرئیل وحى مشده ولى بر ائمه - علیه السلام - وحى نمى شده است بلکه آنان علوم خویش را سینه ! سینه به امامان بعدى منتقل مى ساخته اند. آن گونه که پیامبر - صلى الله علیه وآله - علوم خویش را سینه على - علیه السلام - منتقل کرد و فرمود: انا مدینة العلم و على بابها فمن اراد المدینة فلیاءتها من بابها. یعنى ؛ من شهر علمم و على در آن شهر است . پس هر کس مى خواهد به این شهر وارد و آگاهى دست یابد بر اوست که از طریق على - علیه السلام - کسب آگاهى کند و سیرت و سنت مرا جویا شود.

بدیهى است که انتقال علم پیامبر - صلى الله علیه وآله - به على بن ابى طالب - علیه السلام - به گونه اى عادى و تدریجى نبوده است بلکه طبق مشیت خداوند برنامه اى فوق طبیعى را طى کرده ، چنان که از امام سجاد - علیه السلام - نقل شده است :

رسول خدا - صلى الله علیه وآله - کلمه اى به على - علیه السلام - آموخت که از آن کلمه هزار کلمه گشوده شد و از هر کلمه آن هزار کلمه گشوده شد. (384)

بنابراین ، همان گونه که تعلیم و تزکیه دو وظیفه اصلى پیامبر - صلى الله علیه وآله - بوده و خداوند فرموده است :

یتلوا علیهم آیاته ویزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکتة . (385)

یعنى ؛ خداوند پیامبر اکرم را برانگیخت تا آیات الهى را بر مردم تلاوت کند، ایشان را تزکیه نماید و رشد و دهد و کتاب و حکمت را به آنان بیاموزد.

ائمه معصومین - علیه السلام - نیز همواره در تلاش بودند تا این دو وظیفه را درمیان امت اسلامى ایفا کنند ولى موانع سیاسى - اجتماعى که پس از رحلت رسول خدا پدید آمد و مشاجرات و رقابتهاى قبیله اى که بر جامعه آن عصر چون ابرى تیره سایه افکند و تا جایگاه خلافت نیز پیش رفت ، سبب تا براى همیشه آزادى بیان و عمل از اهل بیت سلب شود و آنان به گونه اى که مى خواستند نتواند در تعلیم و تربیت امت حضورى رسمى و گسترده داشته باشند.

آنچه مانع حضور آنان در صحنه هاى گسترده تعلیم و تربیت امت بود، ناهمسازى تعالیم و رهنمودهاى عقیدتى - سیاسى - عبادى آنان با ایده ها و عملکردها و پندارهاى حاکمان زمانشان بود.

حاکمان هرگز نمى توانستند تعالیم و رهنمودها هشدارهاى معصومین - علیه السلام - را تحمل کنند، از این رو با ارعاب و تهدید، با قتل و غارت ، با زندان و شکنجه ایشان و پیروانشان قلمرو فعالیت آنان را محدود و محدودتر مى ساختند و چه بسا گاه تلاشهاى علمى و معرفتى آنان به صورت تعالیم سرى در مى آمد و شیعیان در ابراز و انتقال آنها موظف به تقیه مى شدند.

امام سجاد - علیه السلام - در یکى از این دورانها دشوار، امامت امت را بر عهده داشت اما انبوه مشکلات و دشواریها و نابسامانیهاى سیاسى - اجتماعى که در فتنه عبدالله بن زبیر و سختگیریهاى وى بر بنى هاشم ونیز هجوم مسلم بن عتبه به مدینه و... رخ داد، هیچ یک سبب نشد تا امام به طور کلى از تربیت و تعلیم شاگردان بازمانده و روح تشنه امت را از معارف ناب الهى خویش محروم سازد!

امام در همان شرایط بحرانى شاگردانى را پرورید که با توجه به شرایط آن حضرت ، شمارشان اندک نیست .

بقیه در ادامه مطلب

 اصحاب امام سجاد - علیه السلام -

شیخ طوسى متولد 460 هجرى اصحاب امام سجاد - علیه السلام - را این گونه یاد کرده است :

1- ابراهیم بن عبدالله

2-ابراهیم بن محمد بن حنیفه

3- ابراهیم بن ابى حفصه

4- ابراهیم بن بشیر الانصارى

5- اسماعیل بن عبدالرحمن

6- اسماعیل بن امیة

7- اسحاق بن عبدالله بن الحرث

8- اسحاق بن یسار المدنى

9- ابان بن ابى عیاش فیروز

10- ابان بن تغلب

11- ایوب بن عایذ الطائى

12- اسحاق بن عبدالله

13- افلح بن حمید

14- اسماعیل بن رافع

15- ایوب بن الحسن

16- ابراهیم بن یزید النخعى

17- اسماعیل بن عبدالله بن جعفر

18- اسماعیل ین عبدالخالق

19- احمد بن حمویه

20- بشر ین غالب اسدى

21- بکربن اوس ابوالمنهال

22- بکیربن عبدالله

23- برد الاسکاف

24- ثابت بن عبدالله بن زبیر

25- ثابت ین هرمز الفارسى

26- ثابت ین ابى صفیة ابو حمزة الثمالى

27- ثابت بن اسلم البنانى

28- ثویر بن ابى فاختة

29- ثویربن یزید

30- جابربن عبدالله انصارى

31- جعفربن على بن الحسین الصادق - علیه السلام - (386)

32- جعفر بن ابراهیم الجعفرى

33- جعفر بن ایاس

34- جهم الهلالى الکوفى

35- جعید همدانى

36- جابربن محمد بن ابى بکر

37- حسن بن على بن ابى رافع

38- حسن بن الرواح البصرى

39- حسن بن محمد بن حنفیه

40- حسین بن عبدالله بن ضمرة

41- حسین بن على بن الحسین فرزند امام سجاد - علیه السلام -

42- حکم بن عتیبه

43- حبیب بن ابى ثابت

44- حمید بن مسلم کوفى

45- حرین کعب ازدى کوفى

46- حطان بن خفاف

47- حصین بن عمر و الهمدانى

48- حکیم ین جبیر بن مطعم

49- حفص بن عمر انصارى

50- حمید بن نافع همدانى

51- حبیب بن حسان

52- حارث بن فضیل مدنى

53- حکیم بن حکیم بن عباد

54- حذیم بن سفیان اسدى

55- حسن بن عماره

56- حکیم بن صهیب الصیرفى

57- حارث بن جارود تیمى

58- حسان عامرى

59- حذیم بن شریک اسدى

60- حبیب سحبستانى

61- خشرم بن یسار بن مدنى

62- داوود صرمى

63-رزین

64-ربیعة (استاد ابوحنیفه )

65-رزین بن عبید

66-رشید هجرى

67-ربیعة بن ابى عبد الرحمان

68-رباح بن عبیده همدانى

69-ربیعه بن عثمان تیمى

70-زید بن على بن الحسین - علیه السلام - (فرزند امام سجاد - علیه السلام -)