14. دایرةالمعارف مختصر اسلام(22)
این دایرةالمعارف «عاشورا» را اینگونه تعریف میکند: «دهمین روز ماه محرم (نخستین ماه از سال اسلامی) است. عاشورا که برگرفته از ایام مقدس یهودی است، توسط [حضرت] محمّد [صلی الله و علیه و آله] به عنوان روز روزه ی اختیاری (مستحبی) گرامی داشته می‌شد. این روز برای سنیّان روزی مقدس و برخوردار از مواهب است. در میان شیعیان [عاشورا] سالروز قتل عمد دهشتزای [حضرت امام] حسین[علیه السّلام] به دست سربازان خلیفه یزید می‌باشد. شیعیان نهمین روز محرم را روزه می‌گیرند، در روز دهم، گروه‌های شیعی در شهرها گردش کرده، خود را در ملأ عام مجروح می‌نمایند. این خودآزاری، بیان گناهی است که میان شیعیان وجود داشته که امام را در لحظه ی نیاز، تک و تنها رها کردند. در روزهای پیش از عاشورا، در ایران تعزیه برپا می‌شود. عاشورا به عنوان روز مقدس اهل سنت گرامی داشته می شود؛ زیرا این امر از زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) دقیقاً سنت بوده است. [عاشورا] به عنوان سالروز مرگ حسین علیه السّلام شاهد مراسم عمومی‌ای است که توسط حاکم شیعی آل‌بویه، معزالدوله، در سال 35 ق/ 962 م(23)برقرار شد» (Glass, 2001).
دایرةالمعارف مختصر اسلام هم مانند بسیاری از منابع ذکر شده ی پیشین، «عاشورا» را الگوبرداری از سنت یهودی معرفی کرده، استحباب روزه‌داری در این روز را به سنت مرتبط میکند. در جهان تشیّع، بزرگداشت «عاشورا» به صورت
«قتل» و نه «شهادت» حضرت امام حسین علیه السّلام به دست سربازان «خلیفه» یزید معرفی شده است؛ از سوی دیگر، ادعا شده است شیعیان روز نهم محرم‌الحرام را روزه می‌گیرند که البته نادرست است. در ادامه، سنت عزاداری به صورت «خودآزاری» معرفی شده است که البته «بار منفی» آن نیازی به توضیح ندارد؛ همچنین روزه‌داری در این روز به عنوان سنتی نبوی مطرح شده است. عجیب‌تر آنکه برپایی مراسم عزاداری روز «عاشورا» نه به عنوان یک سنت اسلامی که از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمّه طاهرین علیهم السّلام مورد تأکید بوده، بلکه به عنوان ابتکاری از سوی معزُّالدوله در سال 35 هجری قمری (یعنی 26 سال پیش از واقعه کربلا !) معرفی شده است. در خصوص سنت اسلامی در بزرگداشت شهادت حضرت امام حسین علیه السّلام کتابهای متعددی تألیف شده است که از جمله می‌توان به کتاب فضل زیارة الحسین علیه السّلام، تألیف ابی عبدالله محمّد بن علی بن الحسین العلوی الشجری (367- 445 ق)، تحقیق آیت‌الله سید احمد حسینی (اشکوری) (العلوی الشجری، 1403 ق) اشاره کرد.
15. فرهنگ لغت اسلام آکسفورد(24)
فرهنگ لغت اسلام آکسفورد، تعریف زیر را از «عاشورا» می‌آورد: «دهمین روز از ماه اسلامی محرم، بزرگداشت شهادت [حضرت امام] حسین [علیه السّلام] در سال 680 [میلادی= 61 هجری] که نوه [حضرت] محمّد [صلی الله علیه و آله] و سومین امام اسلام شیعی است. مجامع شیعی هر ساله آن واقعه ی دلخراش را در یک تعزیه بر پا می‌کنند؛ از
آن جمله به آزار و اذیت خود پرداخته، غم و حزن خود را نشان می‌دهند، که آنان را در رنج و مرگ [حضرت امام] حسین[علیه السّلام] به مثابه ی کمکی برای رستگاری در روز جزا متحد می‌سازد. جوامع شیعی‌ای که رنج محرومیت، تحقیر یا سوء‌استفاده را امروزه تحمل می‌کنند، شهادت [حضرت امام] حسین [علیه السّلام] را به مثابه ی زمینه‌ای برای مبارزه علیه بی‌عدالتی، ظلم و سرکوب تلقی می‌کنند. [عاشورا] نماد و شعار عمده‌ای در طی انقلاب اسلامی ایران و در طی جنگ ایران و عراق (1980- 1988) و نیز در لبنان بوده است» (Esposito, 2003). این فرهنگ لغت، «عاشورا» را از چشم‌اندازی تقریباً شیعی معرفی کرده و بیشتر به الهامات سیاسی محض از «عاشورا» در انقلاب اسلامی ایران و نیز سایر جوامع شیعی می پردازد.
16. دایرةالمعارف ادیان جهان میریام وبستر(25)
این دایرةالمعارف، «عاشورا» را اینگونه تعریف میکند: «روز مقدس مسلمانان در دهم محرم که نخستین ماه سال اسلامی است (با معادل گریگوری متغیّر). عاشورا در اصل توسط [حضرت] محمّد [صلی الله علیه و آله] در سال 622 یعنی اندکی پس از هجرت به عنوان روز روزه‌داری از طلوع تا غروب خورشید معرفی شد که احتمالاً از الگوی روز کفاره ی یهودیان، یعنی یوم کیپور، الگوبرداری شده است؛ اما هنگامی که روابط یهودیان و مسلمانان به دشواری گرایید، [حضرت] محمّد [صلی الله علیه و آله] رمضان را به عنوان ماه روزه‌داری برگزید و روزه ی روز عاشورا را اختیاری (مستحبی) اعلام کرد؛ آن‌گونه که در میان سنیان به همین منوال است. در میان شیعیان، عاشورا روز مراسم عمده، تعزیه، بزرگداشت شهادت [حضرت امام] حسین[علیه السّلام]، فرزند
[حضرت] علی [علیه السّلام] و نوه ی [حضرت] محمّد [صلی الله علیه و آله] است که در روز دهم محرم 61 هجری (10اکتبر 680) در کربلا (اکنون واقع در عراق) به شهادت رسید. عاشورا دوره ی ابراز حزن و زیارت کربلاست و تعزیه‌ها نیز در ایران برپا می‌گردد. شیعیان در خاورمیانه، آفریقای جنوبی و حتی آمریکا این روز را تعطیل می‌دارند و دسته‌روی و هیئت [های عزاداری] بر پا می‌دارند که ملهم از شعار « کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» است؛ چنین مراسمی نقشی محوری در سرنگونی رژیم محمّدرضا شاه در انقلاب ایران (1978-1979) ایفا کرد» (Doniger, 1999).
این دایرةالمعارف در آغاز، روزه ی روز «عاشورا» را الگوبرداری پیامبر اسلام [صلی الله علیه و آله] از «روز کفاره» یهودیان معرفی میکند؛ ضمن آنکه در میان شیعیان به مراسم بزرگداشت « شهادت» حضرت امام حسین علیه السّلام اشاره می‌نماید و حدیث «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» را در دسته‌روی‌ها و عزاداری‌های روز «عاشورا» مؤثر می‌داند. در پایان هم به نقش محوری الهام از «عاشورا» در انقلاب اسلامی ایران و براندازی رژیم پهلوی اشاره میکند. در این تعریف، هیچ اشاره‌ای به علت قیام امام حسین علیه السّلام و نیز به توطئه ی یزید برای به شهادت رساندن آن حضرت نشده است.
17. مدخل دایرةالمعارف کوتاه‌تر اسلام(26)
آخرین مدخل، از دایرةالمعارف کوتاه‌تر اسلام نقل می‌شود: «عاشورا» نام روز روزه اختیاری (مستحبی) است که در روز دهم محرم برگزار می شود. هنگامی که [حضرت] محمّد [صلی الله علیه و آله] به مدینه تشریف فرما شدند، از میان سایر ایام دینی
یهودیان، عاشورا را اقتباس کردند. واضح است که نام عاشورا از واژه عبری «عاسور» اقتباس شده است [...] در سفر لاویان [عهد عتیق]، باب 16، آیه 29، عاشورا برای روز بزرگ کفاره به کار رفته است.(27) [حضرت] محمّد [صلی الله علیه و آله] سنت یهودی را در مناسک دینی خود حفظ نمودند؛ یعنی روزهای را که در این روز، از طلوع تا غروب خورشید می‌باشد و نه آن گونه که در دیگر روزه‌ها در طی روز باید روزه را نگه داشته باشند. در سال دوم هجرت، هنگامی که روابط [حضرت] محمّد[صلی الله علیه و آله] با یهودیان به سردی و سختی گرایید، رمضان به عنوان ماه روزه‌داری برگزیده شد و روزه ی روز عاشورا دیگر وظیفه‌ای دینی نبوده، بلکه به صورت اختیاری (مستحبی) بر عهده ی فرد گذاشته شد.
اینکه روزه، نخستین بار در چه روزی از سال عربی برقرار شد را نمی‌توان به سبب دانش ناقص‌مان از تقویم آن دوران، مشخص نمود؛ اما طبیعتاً رعایت کردن آن، با روزه ی یهودی در دهم ماه تشری(28) همزمان واقع شده، و از این رو در پاییز واقع می شود. در آغاز از دهم محرم، به عنوان عاشورا یاد شده است؛ احتمالاً روز دهم نخستین ماه مسلمانان برای هماهنگی با دهمین روز نخستین ماه یهودی برگزیده شده است. بر اساس محاسباتی که تاکنون صورت گرفته است، این امکان محتمل به نظر نمی‌رسد که این روز در اصل در دهم محرم گرامی داشته شده باشد. به ظن قوی، برای آنکه مسلمانان خودشان را از یهودیان متمایز نمایند،
برخی روز نهم محرم را به جای و یا در کنار روز دهم به عنوان روز روزه‌داری، آن هم با نام تاسوعا،تثبیت کردند.
ریشه ی یهودی روز [عاشورا] مشخص است. گرایش معلوم سنت برای ردیابی همه ی رسوم اسلامی به اعراب باستانی و به ویژه به [حضرت] ابراهیم [علیه السّلام] تصریح میکند که مکیانِ دوران باستان روز عاشورا را روزه می‌گرفتند. غیر ممکن نیست که روز دهم و نیز نُه روز اول محرم از قداستی نزد اعراب باستانی برخوردار بوده باشد، اما این پدیده ربطی به عاشورا ندارد.
روزه ی عاشورا بعدها و حتی هنوز هم از سوی مسلمانان مستحبِ مؤکد تلقی می شود. همه پارسایان سنی مذهب جهان، این روز را تکریم می‌کنند؛ این روز به دلایل تاریخی مقدس است؛ در چنین روزی بود که [حضرت] نوح[علیه السّلام] کشتی خود را ترک کرد و مطالبی از این دست. در مکه درب خانه ی کعبه در روز عاشورا به روی زائران باز می‌شود. در سرزمین‌هایی که شیعیان حضور و یا نفوذ دارند، مراسم کاملاً متفاوتی به مناسبت دهم محرم برقرار می‌گردد. در این رابطه به مدخل محرم مراجعه نمایید (Kramers, 1953). آنچه در دایرةالمعارف کوتاه‌تر اسلام آمده است، هیچ اشاره‌ای به واقعه ی کربلا نداشته،«عاشورا» بدون هیچ اشاره‌ای، به سبب بزرگداشت آن از سوی شیعه و یا «شهادت» حضرت امام حسین علیه السّلام تعریف شده است، بلکه در عوض، بر سنت یهودی آن تأکید شده است و تشریع ماه مبارک رمضان برای روزه‌داری را اقدامی در جهت عکس‌العمل نشان دادن از سوی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله معرفی کرده، به منشأ وحیانی و الهی این تشریع اشاره‌ای نکرده است. در پایان مدخل، تنها گفته شده است شیعیان مراسمی متفاوت با سنیان دارند، بی‌آنکه هیچ اشاره‌ای به این مراسم و یا دلایل برگزاری آن مراسم شده باشد.
نقد کلی مدخل‌ها
مدخل‌های پیش گفته، دارای ایرادهای متعددی هستند. نخست آنکه مفهوم «عاشورا» را بیشتر از دید اهل سنت تعریف کرده‌اند و حال آنکه «عاشورا» اهمیت خود را در تاریخ اسلام به سبب واقعه ی روز عاشورای سال 61 هجری در کربلا به دست آورده است. دیگر آنکه همین اولویت دادن به دیدگاه اهل سنت در ترتیب ذکر اهمیت «عاشورا» در اکثر این مدخل‌ها، منعکس است: «عاشورا» از چشم‌انداز شیعی، غالباً، دومین مفهوم این روز می‌باشد. از مجموع هفده تعریف نقل شده در بالا، شش تعریف، واژه «شهادت» را برای حضرت امام حسین علیه السّلام به کار برده، چهار تعریف از واژه «مرگ» استفاده کرده و هفت تعریف نیز اصلاً ذکری از «مرگ» یا «شهادت» نکرده است. از هفده تعریف نقل شده، چهار تعریف، ریشه ی یهودی برای بزرگداشت عاشورا آورده است و یازده تعریف نیز قائل به استحباب روزه در روز عاشورا شده است.
تعریف‌های بالا به لحاظ درج شدن در منابع به دو دسته تقسیم می شوند: نخست منابع زبانی و یا زبان‌شناختی است که در این دسته، فرهنگ لغت‌های متعارف انگلیسی قرار می‌گیرند. دسته دیگر، فرهنگ لغت‌های تخصصی ادیان و یا اسلام است. ایراد وارد بر هر دو دسته از این منابع، این است که اکثر تعریف‌ها ناکافی است. این ایراد به ویژه به تعریفی که از دایرةالمعارف کوتاه‌تر اسلام (مندرج در شماره 17) نقل شده است، وارد است. با توجه به اینکه دایرةالمعارف کوتاه‌تر اسلام، یکی از منابع تخصصی در پژوهش‌های اسلام‌شناختی است، این دایرةالمعارف از دلیل بزرگداشت «عاشورا» توسط و نزد شیعیان چیزی نگفته و این کار، خود سرآغاز تحریف و ایجاد جهت‌گیری منفی در خصوص عاشورا در میان محققان، استادان و دانشجویان است که درباره ی مسائل جهان اسلام به تحقیق و پژوهش می پردازند.
نتیجه
«عاشورا» پدیده‌ای است که باید آن را از نو شناخت و در کتابهای مرجع انگلیسی تعریف کرد. آنچه در کتابهای مرجع انگلیسیِ پیش گفته، در تعریف «عاشورا» آمده است، بیشتر ناظر به مفهوم آن در میان اهل سنت است و آنچه در خصوص اهمیت «عاشورا» نزد شیعیان گفته شده است، البته ناکافی و غالباً همراه با جهت‌گیری‌های نادرست و یا مغرضانه است. بر پایه ی پژوهش حاضر، می‌توان حدس زد که سایر مدخل‌های مربوط به شیعه، مانند غدیر، مهدویت، امامت و جز آن احتمالاً به چه صورتی در کتابهای مرجع انگلیسی معرفی شده‌اند. با توجه به اهمیت و تأثیر منابع انگلیسی، ضروری است این مدخل‌ها بازخوانی و تصحیح شوند و حتی فرهنگنامه ی خاص معتقدات شیعه به زبان انگلیسی تدوین گردد
پی نوشت:
1. تاریخ وصول:1386/11/21؛تاریخ تصویب نهایی:1387/3/13.
2. تعریف ارائه شده چنین است: «عاشر شهر محرم» (معلوف السیوعی، 2000م، ذیل ماده«عشر»).
3. مناطق مختلفی در دنیا وجود دارد که غیرمسلمانان هم به بزرگداشت عاشورا اهتمام دارند. نمونه‌هایی از این پدیده، در کتاب ذیل آمده است:
Naqvi, S., and V. Kishan Rao, eds., The Muharram Ceremonies among the Non-Muslims of Andhra Pradesh (Hyderabad, A. P,: Bab-ul-Ilm Society, 2004).
4. عبارت زیارت عاشورا چنین است: «مصیبة ما أعظمها فی‌الإسلام و فی جمیع‌المسوات والارض».
5. فرهنگ لغت مشروح (Unabridged) فرهنگ لغتی است که علاوه بر واژه‌های پرکابرد و متداول، واژه‌های کم‌کاربرد و یا آنهایی که به ادبیات قدیم‌تر آن زبان تعلق دارند را هم فهرست کرده باشد؛ البته مدخل‌های موجود در اینگونه فرهنگ لغت‌ها تقریباً همه ی اطلاعات زبانی را برای هر ماده، واژه و یا عبارت ارائه می‌دهند.
6. فرهنگ لغت مختصر شده (Abridged) به ماده‌ها، واژه‌ها و عبارت‌های پرکاربرد می‌پردازد.
7. این فرهنگ لغت، برای استفاده ی خبرنگاران شبکه بی.بی.سی تدوین شده است تا به آنها درخصوص تلفظ و معنای اجمالی اسامی‌ای که تلفظ شان غیرمتعارف می‌نماید، کمک شود.
8. وجه امتیاز این فرهنگ لغت نسبت به سایر فرهنگ لغت‌های هم‌طراز آن، درج کردن تذکارهای فرهنگی (cultural notes) در ذیل برخی از واژه‌هاست.
9. این فرهنگ لغت ازنظر جامعیت ضبط واژگان و عبارت‌های زبان انگلیسی یک نوع از دو فرهنگ لغت مرجع و جامع در زبان انگلیسی می‌باشد. دیگر فرهنگ لغت جامع در زبان انگلیسی The Oxford English Dictionary (OED) است که ویراست دوم آن مشتمل بر بیست جلد متن اصلی و سه مجلد ضمیمه است. برای اطلاعات بیشتر ر.ک به: سایت‌های www.oed.com و www.m-w.com.
10. فرهنگ لغت چیمبرز از قدیمی‌ترین و معتبرترین فرهنگ لغت‌های زبان‌انگلیسی است که به جامعیت در محدوده ی تک جلدی بودن شهرت داشته، مدخل‌های آن برحسب مواد ریشه‌ها و وندها به طور الفبایی مرتب شده‌اند.
11. این فرهنگ لغت دوجلدی در آغاز ب عنوان خلاصه‌ای در حد2/3 از فرهنگ لغت انگلیسی آکسفورد The Oxford English Dictionary (ویراست اول، 12مجلد، 1928)انتشار یافت؛ اما در عمل این اثر چیزی بیش از خلاصه آن فرهنگ لغت عظیم است؛ برای مثال همین واژه «عاشورا» در فرهنگ لغت انگلیسی آکسفورد نبوده،اما در آن اثر دوجلدی ضبط شده است. این فرهنگ لغت دو جلدی، نخستین بار در 1933 منتشر شده و ویراست پنجم آن در سال2002 منتشر شده است؛ همچنین ویراست ششم آن در سال2007 منتشر شده است. مطالب این مقاله، برپایه ی ویراست ششم آن است.
12. این کتاب یک جلدی، خلاصه‌ای قاموس‌وار به ترتیب الفبایی از تعاریف مهمترین مدخل‌هایی است که در چاپ انگلیسی دایرةالمعارف اسلام ارائه شده‌اند. سرپرستی این کتاب را پروفسور امری فان دون زلِ که خود یکی از گردانندگان دایرةالمعارف اسلام است،برعهده داشته است.
13. فرهنگ لغت راندم هاوس، یکی از فرهنگ لغت‌های معتبر انگلیسی با گرایش گونه ی آمریکایی است.
14. فرهنگ لغتی کوچک و تک‌جلدی است که برای دانشجویان انگلیسی زبانی که رشته ی مطالعات اسلامی را برگزیده‌اند، طراحی و تدوین شده است.
15. این فرهنگ لغت از جمله منابع بسیار ارزشمندی است که ویراست اصلی آن در سال1913 منتش شده بود. تا پیش از فرهنگ لغت وبستر، این فرهنگ لغت مطرح بوده است.
16. این فرهنگ لغت، خلاصه‌ای از فرهنگ لغت ادیان جهان است و گردآورنده ی هر دو اثر، یک شخص است.
17. روز کفاره، همان یوم کیپور در دین یهود است. «این عید بسیار مهم، دهمین روز از ماه تشری (Tishri) است و آن را «عاسور» یعنی «عاشورا» می‌نامند. یهودیان از غروب روز قبل تا شامگاه این روز، به منظور کفاره گناهان [...] روزه می‌گیرند. قداست این روز از شنبه بیشتر و کار در آن حرام است(ر.ک به: عهد عتیق، سفر لاویان 16: 29-34)/ توفیقی، 1384، ص114-115).
18.«ارید أن آمر بالمعروف و انهی عن‌المنکر» (محمدی ری‌شهری، 1385، ج1، ص312).
19. تامس پاتریک هیوز در مقدّمه ی این فرهنگ لغت می‌گوید آن را به ویژه بر پایه ی آموزه‌های وهّابیت تدوین کرده، زیرا وهّابیت را بازنماییِ آموزه‌های اولیه اسلام می‌داند؛ یعنی همان طور که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به اصحاب تعلیم داده می شد؛ با وجود این، مدخل‌هایی وجود دارد که در آنها نظر سایر فرق اسلامی، از جمله شیعه، درج شده است. این کتاب نخستین بار در سال 1885 در لندن چاپ شده و تاکنون بارها توسط ناشران مختلفی تجدید طبع شده، بر ذهن و جهت‌گیری‌های شرق‌شناسان تأثیرات فراوانی گذاشته است. فرهنگ لغت فانک و واگنالز (مندرج در شماره 36 در بالا) از آن بسیار متأثر است.
20. این کتاب یک جلدی، بیشتر نمایانگر دیدگاه‌های سوسیالیستی کمونیستی از مفاهیم دینی است. تعریف‌های ارائه شده در آن در خصوص مفاهیم اسلامی و به طور خاص شیعی بسیار قابل تأمل و نقد است. اصل کتاب در دوران حاکمیت کمونیست‌ها منتشر شد.
21. دایرةالمعارف بریتانیکا (Encyclopaedia Britannica) که نخستین بار در سال‌های 1768- 1771 به صورت فرهنگ لغت علوم و ادبیات در اسکاتلند منتشر شد، در طی چندین قرن و تا اوایل هزاره سوم میلادی در زمره متقن‌ترین و پر مراجع‌ترین دایرةالمعارف عمومی به زبان انگلیسی بود که مدخل‌ها و مقالات آن را برجستگان هر رشته پدید می‌آورده‌اند. با پیدایش اینترنت، دایرةالمعارف بریتانیکا جای خود را به دایرةالمعارف و یکی پیدیا داده است [نکته اخیر را از آقای حامد اخیانی آموختم].
22. ویراست نخست این دایرةالمعارف تک جلدی، در سال 1989 منتشر شد. این دایرةالمعارف مزین به تصاویر رنگی و ضمایم سودمندی است، از جمله ضمایم آن، کتاب‌نامه‌ای مشتمل بر 123 عنوان کتاب است.
23. این مطلب، اشتباهی فاحش از سوی نویسنده ی دایرةالمعارف مزبور است. با توجه به اینکه واقعه ی «عاشورا» در سال 61 هجری قمری اتفاق افتاده است، چگونه معزالدوله در سال 35 هجری قمری (یعنی 26 سال پیش از این واقعه) می‌توانسته چنین مراسمی را برپا کند؟!
24.این کتاب، فرهنگ لغتی تک‌جلدی و در سری فرهنگ لغت‌های موجز و تخصصی آکسفورد بوده، حاوی مهمترین عناوین و نام‌های شخصیت‌های مهم جهان اسلام است. علاوه بر مدخل‌های متعارف و کوچک، گاه مقالات بلندتری هم به برخی مفاهیم اختصاص یافته است.
25.این کتاب اثری با گستره ی وسیع از اصطلاحات دینی و نام های اعیاد و مراسم در بیشتر ادیان و یا نظام های اعتقادی جهان می باشد.
26.این دایرةالمعارف یک جلدی،خلاصه ای از مهم ترین مدخل های دایرةالمعارف اسلام )The Encyclopaedia of Islam)است.
27. نص متن عهد عتیق به ترجمه فارسی چنین است: «و این برای شما فریضه ی دایمی باشد که در روز دهم از ماه هفتم جان‌های خود را ذلیل سازید و هیچ کار مکنید خواه متوطن، خواه غریبی که در میان شما مأوا گزیده باشد؛ زیرا در آن روز کفاره برای شما کرده خواهد شد و از جمیع گناهان خود به حضور خداوند طاهر خواهید شد (کتاب مقدس، 1904).
28. ماه تشریTishri – که گاه تسری(Tisri) هم خوانده می‌شود- نخستین ماه مدنی و هفتمین ماه دینی در تقویم یهودی است که با ایامی از سپتامبر و اکتبر همزمانی دارد.
