چکیده

زبان‌انگلیسی به سبب بین‌المللی بودن و دارا بودن کتاب‌های مرجع و مورد اعتماد علمی، از موقعیتی ممتاز و منحصر به ‌فرد برخوردار است. در این مقاله سعی شده به بررسی مدخل «عاشورا» در شماری از کتاب‌های مرجع انگلیسی پرداخته شود. دستاورد کلی این پژوهش نشان می‌دهد مفهوم «عاشورا» بیشتر از زاویه ی دید اهل سنت و به عنوان روزِ «روزه مستحبی» معرفی شده است و تنها برخی از این منابع، روز «عاشورا» را با تکیه بر نقطه نظر و دیدگاه شیعه تعریف کرده‌اند.
کلید واژه‌ها: عاشورا، شیعه، کتاب‌های مرجع انگلیسی، شرق‌شناسی، محرم.

مقدّمه

واژه ی عربی «عاشورا» در لغت به معنای «روز دهم ماه محرم‌الحرام» است؛(2) اما اهمیت «عاشورا» به تعریف قاموسی فوق محدود نمی‌شود. «عاشورا» نام روزی است که قلب شیعه با آن می‌تپد و هویت شیعه را شکل می‌بخشد؛ روزی که نام و یاد آن با اشک و اندوه و حُزن همراه بوده، شوق سوختن برای حبّ به اهل‌ بیت علیهم السّلام نه تنها در دل هر مسلمان و به ویژه شیعه، بلکه در دل هر انسان آزاده‌ای موج می‌زند.(3)
«عاشورا» روزی است که حرمت حرم اهل‌بیت علیهم السّلام در دشت کربلا شکسته شد.شیخ صدوق(صدوق، 1400ق، ص128)، به نقل از امام ‌رضا علیه السّلام آورده است: «فاستحلت فیه دماءنا و هتک فیه حرمتنا و سبی فیه ذرارینا و نساءنا... و لم ترع لرسول‌الله حرمة فی أمرنا... أن یوم الحسین أقرح جفوننا و أسبل دموعنا و اذل عزیزنا بأرض کرب و بلاء و اورثنا الکرب و البلاء إلی یوم الانقضاء فعلی مثل الحسین فلیبک الباکون فانّ البکاء یحط الذنوب العظام» (ر.ک به: طبسی، 1385ش، ص16)؛ و فاجعه‌ای در تاریخ رقم خورد که مصیبتی بالاتر و دردناک‌تر از آن را نه تنها در سرتاسر اسلام، بلکه در گستره ی کائنات نمی‌توان سراغ گرفت.(4)
واژه ی «عاشورا» در تعدادی از کتاب‌های مرجع انگلیسی به عنوان مدخل آورده
شده است. این مطلب، ناظر به اهمیت آن در جهان اسلام و نیز فراوانی کاربرد آن در برخی از متون انگلیسی است. نوشتار حاضر سعی دارد به بررسی تعدادی از این مدخل‌ها بپردازد. نکته ی قابل‌ توجه اینکه با توجه به اهمیت و مأخذ بودن این دسته از منابع، تعریف‌های ارائه شده در این کتاب‌ها در بسیاری از موارد، سخن آخر تلقی شده، اطلاعات ارائه شده در آنها تقریباً وحی آسمانی قلمداد می‌شوند؛ از این ‌رو ضروری است اطلاعات ارائه شده ی این منابع در خصوص «عاشورا» مورد بازخوانی و تحلیل قرار گیرد. گفتنی است مطالعه حاضر، دارای پیشینه‌ای نبوده، لذا نخستین بررسی از نوع خود است.

دلایل توجه خاص به فرهنگ لغت‌ها در خصوص «عاشورا»

مطالعه ی تعریف‌های ارائه شده از مفهوم «عاشورا» در فرهنگ لغت‌ها و کتاب‌های مرجع انگلیسی، به دلایل متعددی از دیدگاه اصول فرهنگ‌نگاری (Lexicography) حائز اهمیت است. از آنجا که هر فرهنگ لغت به طور عام، دارای واژه‌ها و عبارت‌های زبانِ مورد نظر است، درج کردن هر واژه‌ای- مفروض در فرهنگ لغتی که آن واژه بدان زبان تعلق دارد- در حکم به رسمیت شناختن و تعلق آن واژه به پیکره ی آن زبان است؛ از سوی دیگر، فرهنگ لغت تخصصی در پی آشنا ساختن مخاطبان خود با مفهوم یا مفاهیم واژه‌های تخصصی و یا کاربردهای ویژه واژگان عمومی زبان است al-Kasimi, 1977, p. 31.

تأثیر فرهنگ لغت‌ها

هر چند فرهنگ لغت‌های عمومی، واژه‌ها و عبارت‌های زبان را ضبط و تعریف می‌کنند، فرهنگ لغت‌های تخصصی و یا موضوعی، در پی هدفی هنجاری
(Normative) نیز هستند؛ از این ‌رو، تعریف‌های متقن از واژه‌ها و اصطلاحات تخصصی (Landau, 2001, p. 32)، بر تعریف‌های ارائه شده برای همان واژه‌ها و اصطلاحات تخصصی، در فرهنگ لغت‌های عمومی نیز تأثیر می‌گذارد. این بدان ‌دلیل است که فرهنگ لغت‌های عمومی، برای درج تعریف‌های واژه‌ها و اصطلاحات تخصصی به فرهنگ لغت‌های تخصصی توجه و عنایت خاص دارند (Landau, 1974, p. 242. cited in Landau, 2001, p. 33). این تأثیرگذاری به نقش تجویزی (Preive) برای فرهنگ لغت‌های تخصصی منجر می‌گردد (Landau, 2001, p. 34). آنچه گفته شد، از این پدیده ناشی می‌شود که متخصصان واقعی (True experts) مهم ترین دسته از کاربران فرهنگ لغت‌های تخصصی را تشکیل داده، سپس نیمه متخصصان (semi-experts) (اعم از دانشجویان یک رشته خاص و یا متخصصان سایر رشته‌ها) و غیرمتخصصان (non-experts) (اعم از مترجمان و آنانی که صرفاً آشنایی چندانی با رشته موردنظر ندارند) نیز از فرهنگ لغت‌های تخصصی بهره‌مند می‌شوند (Bowker, 2003, p. 157). باید در نظر داشت چنین گروه‌هایی از کاربران، بر نوع و محتوای فرهنگ لغت‌های تخصصی تأثیر فراوانی می‌گذارند (Bowker, Ibid, p. 156).

مهمترین فرهنگنامه‌ها و روش کار

تردیدی نیست که زبان انگلیسی هم ‌اکنون زبان بین‌المللی جهان بوده، فراوانی کاربرد آن در سطح جهان و فراوانی اشخاصی که زبان انگلیسی زبان اول آنهاست یا برایشان تقریباً در حکم زبان اول است، ایجاب می‌کند که این زبان دارای گستره ی وسیع و متنوعی از انواع فرهنگ لغت‌ها برای دسته‌های گوناگونی از کاربارن باشد؛ از این‌ رو فرهنگ لغت‌های معتبر انگلیسی دارای تعداد فراوانی از
وام‌واژه‌هایی هستند که نه تنها اهمیت واژگانی داشته، بلکه حائز اهمیت فرهنگی می‌باشند.
برای مطالعه ی حاضر، تعداد فراوانی از فرهنگ لغت‌های انگلیسی اعم از مشروح(5) و مختصر شده(6) مورد بررسی قرار گرفته است و هر کدام که واژه ی «عاشورا» را ضبط کرده است، ضمن تعریف، کلمه به کلمه یادداشت‌برداری شده و سپس به دقت به فارسی برگردان شده است. این تعریف‌ها تقریباً بر حسب طول، مرتب شده و ذیلاً ارائه می‌گردند.

تعریف نقد آنها

1. راهنمای تلفظ آکسفورد بی.بی.سی(7)

«روز مقدس مسلمانان» (Olausson and Sangster, 2006). در این تعریف روشن نیست «عاشورا» از چه روی نزد مسلمانان «مقدس» تلقی می‌شود، دلیل «تقدس» آن چیست و چگونه مورد بزرگداشت قرار می‌گیرد و اساساً نزد کدام ‌یک از فرقه‌ها و یا مذاهب اسلامی این «تقدس» وجود دارد.

2. فرهنگ لغت انگلیسی جهانی انکارتا(8)

«جشنواره‌ای اسلامی که در دهمین روز محرم برگزار می‌شود» (Rooney, 1999). این تعریف هم، از همان ایرادات بالا برخوردار است؛ علاوه بر اینکه تعریف ارائه شده بیشتر تداعی‌کننده ی مراسم شادی است و نه حزن و اندوه؛ در حالی‌ که عاشورا نزد شیعه، روز حزن و اندوه است.

3. سومین فرهنگ لغت جدید مشروح بین‌المللی زبان انگلیسی وبستر(9)

«روز روزه ی اختیاری [مستحبی] در روز دهم محرم [بوده] و به ویژه نزد شیعیان مقدس [است]» (Gove, 1961, repr. 1986) تعریف ارائه شده در وبستر فاقد دلیل برگزاری مراسم عاشورا نزد شیعیان است؛ زیرا برگزاری مراسم دینی در روزی خاص، باید حتماً مستند به دلیل باشد. این در حالی‌ است که تعریف فوق، به روزه ی مستحبی در «عاشورا» نزد سنیان تصریح دارد؛ از سوی دیگر با توجه به جایگاه بالا و ارجمند این فرهنگ لغت در پژوهش‌های لغت‌شناسی انگلیسی، دقت و ارائه ی اطلاعات فراوان‌تر و در عین ‌حال موجز از این فرهنگ لغت مورد انتظار است.

4. فرهنگ لغت چیمبرز(10)

«روزه روزه‌داری در دهم محرم، خصوصاً در میان مسلمانان شیعه، به یادبود مرگ [حضرت امام] حسین[علیه‌السّلام]» (Schwarz, 1993). در این تعریف، به جای واژه ی «شهادت»، از «مرگ» استفاده شده است که آشکارا خلاف واقعیت تاریخی است. پرواضح است که شیعیان در «عاشورا»، «شهادت»، و نه مرگ طبیعیِ حضرت امام‌ حسین علیه السّلام را گرامی می‌دارند.

5. فرهنگ لغت کوتاه‌تر انگلیسی آکسفورد مبتنی بر اصول تاریخی(11)

«دهمین روز محرم که به عنوان روزی مقدس از سوی مسلمانان سنی جشن گرفته شده و نزد مسلمانان شیعه روز عزاداری، یعنی سالروز مرگ [حضرت امام]‌حسین[علیه السّلام] است» (Trumble and Stevenson, 2007). در تعریف ارائه شده هم به جای «شهادت» از «مرگ» استفاده شده و نیز تقدم تعریف را به کاربرد آن میان سنیان داده است؛ در حالی ‌که هیچ ‌کس نمی‌تواند نقش «شهادت»امام‌حسین علیه السّلام را در برجسته‌سازی روز «عاشورا» در فرهنگ و تاریخ اسلام منکر شود.

6. کتاب مرجع رومیزی اسلامی(12) تألیف فان دون زِل

«نام روز روزه ی اختیاری [مستحبی] است که در دهم محرم- نخستین ماه سال مسلمانان- می‌باشد. در مغرب، صدقه دادن در این روز عملی همگانی است» (Van Donzel, 1994). آنچه در کتاب مرجع رومیزی اسلامی آمده است، اصلاً ذکری از شیعه و یا مناسبت «شهادت» حضرت امام‌حسین علیه السّلام را به میان نیاورده است؛ در حالی ‌که از این کتاب، به دلیل آنکه تعریف‌های خود را از دایرةالمعارف اسلام برگرفته است، انتظار می‌رود تعریفی روشن و واقع‌بینانه از مفهوم «عاشورا» در جهان اسلام و به ویژه نزد شیعه ارائه نماید.

7. فرهنگ لغت راندم هاوس(13)

«1. دهمین روز ماه محرم، روز مهم روزه‌داری نزد مسلمانان سنی؛ 2. (درمیان مسلمانان شیعه) سالروز شهادت [حضرت امام]حسین[علیه السّلام]» (Flexner, 1987). این تعریف، مفهوم «عاشورا» نزد سنیان را از آنچه برای شیعیان اهمیت دارد، به ترتیب شماره جدا کرده، لیکن هیچ توضیحی داده نشده است که «عاشورا» چه روزی از چه ماهی در تقویم اسلامی است و «شهادت» آن حضرت در زمان کدام حاکم و از چه خاندانی بوده است.

8. فرهنگ لغت عمومی اسلام، تألیف نِتِن(14)

«دهمین روز ماه محرم مسلمانان است. [پیامبراسلام، حضرت] محمد[صلی الله علیه و آله] بر این عادت بودند که این روز (عاشورا) را روزه می گرفتند و لذا در اسلام سنّی، این روز همچنان مقدس تلقی می‌شود. برخی از مسلمانان این روز را روزه می‌گیرند. در اسلام شیعی، این روز عمدتاً به مناسبت سالروز شهادت [حضرت امام]حسین بن‌ علی[علیه السّلام] در نبرد کربلا، مقدس تلقی می‌شود» (Netton, 1992). این تعریف، اولاً اسلام را به دو شاخه ی سنّی و شیعه تقسیم کرده و در تعریف خود، روزه‌داری روز «عاشورا» را سنت نبوی نشان می‌دهد. واضح است که چنین توصیفی، تلویحاً عملکرد شیعیان را اجتناب ورزیدن از روش و سیره ی نبوی نشان می‌دهد.

9. فرهنگ لغت نوین معیار زبان انگلیسیِ مؤسسه ی فانک و واگنالز(15)

«دهمین روز محرم؛ روز روزه‌داری مسلمانان که هم از سوی سنیان و هم شیعیان رعایت می‌شود. بنابر عقیده ی مسلمانان، در این روز آدم و حوا، بهشت و جهنم، زندگی و مرگ و تقدیر و قلم خلق شده‌اند» (Funk, Thomas, and F.H Vizetelly 1963, orig. pub. 1913). این تعریف هیچ اشاره‌ای به واقعه ی «شهادت» حضرت امام‌حسین علیه السّلام در روز عاشورا نکرده، بلکه به غلط می‌گوید شیعیان این روز را روزه می‌گیرند. قابل‌ توجه آنکه این فرهنگ لغت در تعریف خود به کتاب فرهنگ لغت اسلام، تألیف هیوز- که تعریف و نقد آن در ادامه می‌آید- اشاره می‌کند و آن را منبع تعریف خود می‌کند.

10. فرهنگ مختصر آکسفورد در ادیان جهان(16)

«روز کفاره(17) یهودیان که به عنوان روزِ روزه گرفتن، نزد جامعه ی مسلمانان اولیه در مدینه مورد تکریم بود، سپس در دهم محرم، عاشورا روز روزه ی اختیاری (مستحبی) شد که اغلب از سوی پارسایان رعایت می‌شود. نزد مسلمانان شیعه، عاشورا سالروز مرگ «الحسین» به دست خلیفه یزید است و غالباً با ایجاد کردن زخم‌هایی بر بدن به نشانه ی تمایل به شهادت و اجرای تعزیه‌ها گرامی داشته می‌شود» (Bowker, 2000). این تعریف دارای ایرادهای متعددی است: نخست آنکه برای «عاشورا» ریشه‌ای یهودی قائل است؛ دیگر آنکه «شهادت» حضرت امام‌حسین علیه السّلام را «مرگ» دانسته و دیگر آنکه با «خلیفه» توصیف کردن یزید، قیام و حرکت امام‌حسین علیه السّلام را تلویحاً به صورت شورش و تمرّد علیه حاکم زمان به تصویر می‌کشد. این تعریف دقیقاً نقطه ی مقابل تأکید حضرت امام‌حسین علیه السّلام در نامه ی مبارکشان به جناب محمّد بن حنفیه است که می‌فرمایند: از روی سرکشی و تمرد قیام نکرده، بلکه هدف آن حضرت امر به ‌معروف و نهی‌ از منکر بوده است.(18)

11. فرهنگ لغت اسلام(19) تألیف تامس پاتریک هیوز

در فرهنگ لغت اسلام، تعریف تحت‌اللفظی [عاشورا] «دهم» است. « [عاشورا] روز روزه ی اختیاری (مستحبی) است که در روز دهم ماه ‌محرم برگزار می‌شود. روایت شده است که [حضرت] محمّد[صلی الله علیه و آله] این روز را روزه می‌گرفت و گفته شده که این روز مورد تکریم یهودیان و مسیحیان بود. این [عاشورا] تنها روزی است که از سوی مسلمانان سنی گرامی داشته می‌شود؛ چرا که گفته می شود خداوند در چنین روزی آدم و حوا، بهشت و جهنم، لوح محفوظ، قلم و مرگ و زندگی را خلق کرده است. سنیان این روز را روزه می‌گیرند» (Hughes, 1885). این کتاب که از جمله آثار قدیمی و تأثیرگذار بر آثار شرق‌شناسان بوده است، نخستین بار در سال 1885 در لندن منتشر شده، مکرراً در دیگر کشورها تجدید چاپ شده است و هنوز هم منتشر می شود. یکی از ویژگی‌های قابل توجه در این کتاب، توجه خاص به اهل سنت و به ویژه فرقه وهّابیت است که هیوز این نکته را در مقدّمه کتاب به صراحت بیان می‌کند. این تأثیر در دیگر مدخل‌های کتاب هم دیده می شود. تعریفی که این کتاب از «عاشورا» به دست می‌دهد، هیچ اشاره‌ای- هر چند کوتاه- به موضوع «شهادت» حضرت امام حسین علیه‌السّلام و ارادت‌ورزی شیعیان به آن
حضرت به این مناسبت نداشته، در عوض «روزه ی روز عاشورا» را سنت نبوی در پیروی از یهودیان و مسیحیان معرفی می‌کند.

12. فرهنگ دینداران و بی دینان(20)

« [عاشورا] اوج دوره ی عزاداری نزد مسلمانان شیعه است که طی آن، دسته‌روی همراه با تعزیه‌ها، سرودها، وعظ ‌ها و خودآزاری به یادبود «شهید بزرگ» [حضرت] الحسین، نوه ی [حضرت] محمّد[صلی الله علیه و آله] و فرزند خلیفه، علی بن ابیطالب برگزار می شود. عاشورا دهمین روز محرم (نخستین ماه سال قمری اسلامی) است. در طی قرن‌ها، رهبران دینی به عاشورا برای رهایی از خشونت تمسک می‌جسته‌اند. آن هم با تشویق کردن مؤمنان که خود را با زنجیر بزنند و با شمشیرها و خنجرها بر خود زخم وارد کنند و از این قبیل کارها. در آسیای مرکزی سوسیالیستی، یعنی جایی که هنوز هم می‌توان شیعیان را در آن سامان یافت، خودآزاری از نظر قانونی ممنوع است» (Judelson, 1985). این فرهنگ لغت در تعریفی که از «عاشورا» به دست می‌دهد، بیشتر به تأثیرات و الهامات صرفاً سیاسی و نه دینی- اخلاقی از رویداد «عاشورا» پرداخته، حضرت علی علیه السّلام را «خلیفه» (یعنی یکی از خلفای راشدین) و نه «امام» معرفی کرده و مراسم «عزاداری» را «خودآزاری» تلقی کرده و تصویری کاملاً مخدوش و غالباً منفی از آن ارائه می‌دهد که اصلاً درست نیست.

13. نسخه الکترونیکی دایرة‌المعارف بریتانیکا(21)

این اثر، «عاشورا» را چنین تعریف می‌کند: «روز مقدس مسلمانان که در دهم محرم (نخستین ماه سال اسلامی) [با تاریخ گریگوری متغیّر] گرامی داشته می‌شود. عاشورا در اصل توسط [حضرت] محمّد [صلی الله علیه و آله] در سال 622 [میلادی= اوایل هجرت] به عنوان روز روزه‌داری از طلوع تا غروب خورشید معرفی شد که احتمالاً از روز کفاره یهودیان، یعنی یوم کیپور، الگوبرداری شده بود؛ اما هنگامی که روابط یهودیان و مسلمانان به سختی و دشواری گرایید، [حضرت] محمّد [صلی الله علیه و آله] رمضان را به عنوان ماه روزه گرفتن مسلمانان برگزید و روز روزه ی عاشورا را عملی اختیاری (مستحب) قرار داد؛ آنگونه که در میان سنّیان اینگونه باقی مانده است.
در میان شیعیان، عاشورا مراسمی عمده است که در آن تعزیه به یادبود مرگ [حضرت امام] حسین [علیه السّلام]، فرزند [حضرت] علی [علیه السّلام] و نوه ی [حضرت] محمّد [صلی الله علیه و آله] در دهم محرم 61 هجری قمری (10 اکتبر 680 میلادی) در کربلا (اکنون واقع در عراق) برپا می‌گردد. عاشورا ایام اظهار حزن و به زیارت کربلا رفتن است: [و] تعزیه‌ها به یادبود مرگ [حضرت امام] حسین[علیه السّلام] برپا می شود» (Encyclopaedia Britannica, CD-ROM version, 2006). تعریف ارائه شده در دایرة‌المعارف بریتانیکا، روزه ی روز «عاشورا» را تقلید پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از سنت یهودی معرفی کرده و «شهادت» حضرت امام حسین علیه السّلام را «مرگ» معرفی می‌نماید؛ بدون هیچ اشاره‌ای به دلیل تأکید بر زیارت کربلا در این روز.