درباره محلّ دفن سر مبارک امام حسین (ع) به خصوص و سرهاى دیگر شهداى کربلا به صورت عموم، در کتابهاى تاریخى شیعه و اهل سنّت و نیز منابع روایى شیعه اختلاف فراوانى مشاهده مىشود. البته اقوال نقل شده نیاز به بررسى دارد اما هم اکنون مشهورترین قول- که مورد قبول جامعه شیعى قرار گرفته- آن است که سر مبارک پس از چندى به بدن ملحق شد و در سرزمین کربلا مدفون گردید.
براى آگاهى بیشتر به بیان این اقوال مىپردازیم:
1. کربلا
این نظر دیدگاه مشهور بین علماى شیعه است و علامه مجلسى (ره) به این شهرت اشاره کرده است.(1)
شیخ صدوق (ره) با نقل روایتى، الحاق سر به بدن در کربلا را از قول فاطمه دختر على (ع) و خواهر امام حسین (ع) نقل کرده است.(2) اما درباره کیفیت و چگونگى الحاق دیدگاههاى مختلفى ابراز شده است.
برخى همانند سیدبن طاووس آن را امرى الهى مىداند که خداوند با قدرت خود و به صورت معجزه انجام داده است. وى از چون و چرا درباره آن نهى کرده است.(3)
برخى دیگر چنین گفتهاند: امام سجاد (ع) در بازگشت در روز اربعین(4) یا روزى غیر از آن، سر را در کربلا در کنار بدن دفن کرد.(5)
اما اینکه آیا دقیقاً سر به بدن ملحق شد و یا در کنار ضریح و در نزدیکى بدن دفن شد، عبارت روشنى در دست نیست و در اینجا نیز سید بن طاووس چون و چرا را نهى کرده است.(6)
عدهاى گفتهاند: پس از آنکه سر را در زمان یزید سه روز به دروازه دمشق آویزان کردند، پایین آورده و آن را در گنجینهاى از گنجینههاى حکومتى گذاشتند و تا زمان سلیمان بن عبدالملک در آنجا بود. سپس وى آن را بیرون آورده و پس از تکفین، آن را در گورستان مسلمانان در دمشق دفن کرد. پس از آن جانشین وى عمر بن عبدالعزیز (حکومت 99 تا 101 ق) آن را از گورستان درآورده و معلوم نشد که با آن چه کرد اما با توجه به تقید او به ظواهر شریعت، به احتمال فراوان آن را به کربلا فرستاده است.(7)
در پایان متذکّر مىشویم که برخى از دانشمندان اهل سنّت مانند شبراوى، شبلنجى و سبط ابن حویزى نیز اجمالًا پذیرفتهاند که سر در کربلا دفن شده است.(8)
2. نجف اشرف در کنار قبر حضرت على (ع)
از عبارت علّامه مجلسى (ره) و نیز با پژوهش در روایات چنین به دست مىآید که رأس مبارک در نجف اشرف و در کنار قبر حضرت على (ع) دفن شده است.(9) روایاتى همانند سلام دادن امام صادق (ع) به همراه فرزندش اسماعیل، بر امام حسین (ع)- پس از نماز خواندن بر جدشان حضرت على (ع) در نجف- به صراحت و روشنى وجود سر را در نجف تا زمان امام صادق (ع) ثابت مىداند.(10)
روایات دیگرى نیز همین مطلب را تأیید مىکند به گونهاى که حتى در کتابهاى شیعه، زیارتى براى سر امام (ع) در نزد قبر امام على (ع) نقل شده است.(11)
درباره کیفیت انتقال سر به این مکان، از قول امام صادق (ع) چنین نقل شده است: یکى از دوستداران اهل بیت (ع) در شام آن را سرقت کرد و به کنار قبر حضرت على (ع) آورد.(12) البته اشکال این دیدگاه آن است که قبر حضرت على (ع) تا زمان امام صادق (ع) براى همگان شناخته شده نبود.
در روایتى دیگر آمده است: پس از آنکه سر مدّتى در دمشق بود، به کوفه نزد ابن زیاد برگردانده شد و او از ترس شورش مردم، دستور داد که آن را از کوفه خارج کرده و در نزد قبر حضرت على (ع) دفن کنند.(13) اشکال دیدگاه قبلى به این دیدگاه نیز وارد است.
3. کوفه
سبط ابن جوزى این دیدگاه را ابراز کرده و گفته است: عمرو بن حریث مخزومى آن را از ابن زیاد گرفت و پس از غسل، تکفین و خوشبو کردن، سر را در خانه خود دفن کرد.(14)
4. مدینه
ابن سعد صاحب طبقات الکبرى این دیدگاه را پذیرفته و چنین بیان کرده است: یزید سر را براى عمرو بن سعید حاکم مدینه فرستاد و او پس از تکفین، آن را در قبرستان بقیع در کنار قبر مادرش فاطمه (س) دفن کرد.(15)
این دیدگاه به وسیله تعدادى دیگر از دانشمندان اهل سنّت (مانند خوارزمى، در مقتل الحسین (ع) و ابن عماد حنبلى در شذرات الذهب) پذیرفته شده است.(16) اشکال مهم این دیدگاه آن است که قبر حضرت فاطمه (س) معلوم نبوده تا در
کنار آن دفن شود.
5. شام
شاید بتوان گفت: بیشترین گزارشهاى اهل سنّت، حکایت از دفن سر در شام مىکند که معتقدان به این دیدگاه نیز در میان خود اختلاف داشته و اقوال مختلفى ابراز کردهاند همچون:
الف. در کنار دروازه فرادیس که بعدها مسجد الرأس در آن ساخته شد
ب. در باغى در کنار مسجد جامع اموى
ج. در دارالاماره
د. در گورستانى در دمشق
ه. در کنار دروازه توما.(17)
6. رقّة
رقّه شهرى در کنار فرات بوده که گفته شده است: یزید سر امام (ع) را براى آل ابى محیط- خویشان عثمان که در آن زمان در این شهر ساکن بودند- فرستاد و آنها، آن را در خانهاى دفن کردند که بعدها آن خانه به مسجد تبدیل شد.(18)
7. مصر (قاهره)
نقل شده است: خلفاى فاطمى- که از آغاز نیمه دوم قرن چهارم تا آغاز نیمه دوم قرن هفتم در مصر حکم مىراندند و پیرو مذهب شیعى اسماعیلى بودند- سر مبارک امام حسین (ع) را از دروازه فرادیس شام، به عسقلان و سپس به قاهره منتقل کردند و بر آن مقبره معروف به تاج الحسین (ع) را پس از سال 500 بنا کردند.(19)
مقریزى سال دقیق انتقال سر از عسقلان به قاهره را سال 548 دانسته و گفته است: هنگام بیرون آوردن سر از عسقلان چنین مشاهده شد که خون آن هنوز تازه و نخشکیده است و بویى همچون مشک از آن به مشام مىرسد.(20) علامه سیدمحسن امین عاملى (از دانشمندان معاصر شیعه) پس از نقل انتقال سر از عسقلان به مصر مىگوید: «در محلّ دفن سر بارگاه بزرگى ساختند و در کنار آن نیز مسجدى بزرگ بنا کردند. من در سال 1321 ق آنجا را زیارت کرده و مردان و زنان زیادى را در حال زیارت و تضرع در آن مکان دیدم. سپس مىگوید: شکى در انتقال سرى از عسقلان به مصر وجود ندارد اما اینکه آن سر از آن امام (ع) یا شخص دیگرى بوده، جاى شک است(21)
علامه مجلسى (ره) نیز به نقل از گروهى از مصریان، به وجود بارگاهى عظیم در مصر با نام «مشهد الکریم» اشاره مىکند.(22)
پی نوشت :
(1) بحارالانوار، ج 45، ص 145.
(2) همان، ج 45، ص 140) به نقل از: امالى صدوق، ص 231).
(3) سیدبن طاووس، اقبال الاعمال، ص 588.
(4) شهید قاضى طباطبایى، تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سیدالشهداء، ج 3، ص 304.
(5) لهوف، ص 232. البته با صراحت نام امام سجاد) ع (را نمىآورد.
(6) اقبال الاعمال، ص 885.
(7) امینى، محمدامین، مع الرکب الحسینى، ج 6، ص 324 به نقل از: مقتل الخوارزمى، ج 2، ص 75.
(8) همان، ص 324 و 325.
(9) بحارالانوار، ج 45، ص 145.
(10) همان، ج 45، ص 178 به نقل از: کامل الزیارات، ص 34 و کافى، ج 4، ص 571.
(11) همان، ص 178 و ر. ک: مع الرکب الحسینى، ج 6، ص 325- 328.
(12) بحارالانوار، ج 45، ص 145.
(13) همان، ص 178.
(14) تذکرة الخواص، ص 259 به نقل از: مع الرکب الحسینى، ص 329.
(15) ابن سعد، طبقات، ج 5، ص 112.
(16) مع الرکب الحسینى، ج 6، ص 330 و 331.
(17) مع الرکب الحسینى، ج 6، ص 331- 335.
(18) همان، ص 334 به نقل از: تذکرة الخواص، ص 265.
(19) البدایة و النهایة، ج 8، ص 205.
(20) مع الرکب الحسینى، ج 6، ص 337.
(21) امین عاملى، سیدمحسن، لو اعج الاشجان فى مقتل الحسین) ع (، ص 250.
(22) بحارالانوار، ج 45، ص 144.
